Over taal, talen en vertalen

Taal is zelden een doel op zich. Taal is evenmin een enkelvoudig en absoluut gegeven. Taal krijgt pas betekenis als we ermee aan de slag gaan en tekst produceren. Elk geschreven of gesproken woord breekt taal open in duizenden mogelijkheden en effecten en brengt op de een of andere manier communicatie op gang.

Er worden in de wereld duizenden talen gesproken, die elk nog eens een verzameling van tientallen dialecten zijn. Elk individu heeft op zijn beurt een eigen tongval, specifieke taalvaardigheden en vooral een eigen taalcontext. En toch, of juist daarom, zijn we voortdurend bezig met communiceren. Voortdurend zijn we taaluitingen van anderen aan het ‘hertalen’ naar onze eigen ervaring. En op het moment dat dat ‘hertalen’ niet meer lukt, omdat de talen van spreker/schrijver en luisteraar/lezer te ver uit elkaar liggen, hebben we een vertaler of tolk nodig, een technicus die de communicatiebrug herstelt.

Men heeft vaak beweerd dat vertalen onmogelijk is, dat een vertaling de oorspronkelijke boodschap noodzakelijk verraadt. Dat is hoogstwaarschijnlijk zo voor literaire en poëtische teksten, die, eerder dan een communicatie-act, een uit taal gehouwen kunstwerk zijn. Maar waarom zouden we niet wat optimistischer zijn als het gaat om een commerciële tekst, een handleiding, een zakenbrief, een kookboek, een website of een wetenschappelijk artikel? Dat zijn min of meer eenduidige boodschappen die perfect van het ene taalsysteem naar het andere kunnen worden overgezet.

Het spreekt vanzelf dat vertalen geen kwestie van mechanisch overzetten is, maar een samenspel van linguïstische en socioculturele factoren, waar moeilijkheden zoals woordspelingen, geijkt taalgebruik en culturele verwijzingen niet onoverkomelijk zijn, maar juist een boeiende uitdaging vormen voor een taalkundige. Vertalen is een veelzijdig beroep, waar niet alleen grammatica, woordenschat en stijl, maar ook wereldkennis en mensenkennis voor nodig zijn. En daar zijn vertaalmachines duidelijk nog niet mee uitgerust!